De Aziatische hoornaar, niet te verwarren met de inheemse hoornaar, is een invasieve (= niet-inheemse) wesp die sinds een paar jaar stof doet opwaaien in ons land. Deze hoornaar is niet gevaarlijker voor de mens dan een inheemse hoornaar of wesp, maar wel erg schadelijk voor de biodiversiteit, volgens Judith Smeets uit Berg en Dal.
Tekst: Wilmy Smeets, foto: Marc van Kempen Fotografie
Judith is sinds een paar jaar imker en voelt zich betrokken bij onze natuur. Ze werd geïnspireerd door een foto van haar opa, op de achterkant stond: ‘Opa gaat naar de bijen’. Bijen houden leek haar een mooie hobby voor na haar pensioen. Ze volgde een cursus via de imkervereniging. Judith: “Je hebt vele soorten bijen, de meeste leven solitair. Alleen de honingbij leeft in een groep, een bijenvolk. Honingbijen zijn geen wilde bijen, maar een soort boerderijdieren, in feite kleinvee zoals kippen of vogels in een volière. Bijen vormen een volk en hebben een taakverdeling, er zijn verkenners, waterhalers, verzorgers. Bijen hebben ook een onderlinge taal. De koningin is erg belangrijk, ze legt eitjes en zorgt zo voor de groei van het volk. Maar ze is niet de baas, ze wordt aangestuurd door het volk.
Van nature nestelen bijen zich graag in een holle boom. Als er een zwerm uitvliegt, zijn ze op zoek naar een grotere plek. Als imker zorg je voor de gezondheid van de volken en of ze genoeg voedsel kunnen vinden in de omgeving. Soms moet je bijvoeren. In ruil voor je goede zorg kun je de verzamelde honing wegnemen. In het najaar zorg je dat ze voldoende voedsel in de kast hebben om de winter door te komen. Hobbyimkers hebben zes tot tien volken. Productie imkers hebben soms wel tweehonderd volken. Zij zijn verbonden met de fruittelers en in het voorjaar verhuren ze de volken voor de bestuiving van de kersen, appels, peren, bessen en vele andere soorten.”
Exponentiële groei en geen natuurlijke vijand
Judith vertelt over de opkomst van de invasieve hoornaar en het gevaar daarvan. “Een bevruchte Aziatische hoornaar kwam zo’n twintig jaar geleden mee met een transport aardewerk uit China naar Frankrijk en heeft zich van daaruit verspreid. De Aziatische hoornaar gedijt goed in West-Europa en heeft hier vrij spel, omdat er geen natuurlijke vijanden zijn, ook niet de wespendief, natuurlijke vijand van inheemse wespen en hoornaars. Het aantal nesten stijgt explosief en inmiddels is deze Aziatische hoornaar ook in Nederland. De toename van het aantal nesten gaat exponentieel: een nest dat niet geruimd wordt, zorgt voor 5-7 nesten het jaar erop.
In 2018 werd het eerste nest gezien in Zeeland. De verwachting voor 2024 was 3700 nesten in Nederland. Voor 2025 is dat het vijfvoudige: 18.000 nesten... ook in de buurt van Nijmegen en omstreken. Deze hoornaar maakt veel grotere nesten dan de inheemse hoornaar, nesten worden vaak zo groot als een skippybal. Voor het voeden van 1 nest zijn ongeveer 100.000 insecten nodig en daarin schuilt het gevaar voor onze biodiversiteit volgens Judith: als voedsel hebben ze steeds meer van onze inheemse insecten nodig, zoals muggen, vliegen, wespen en bijen. Inmiddels zijn er miljarden insecten nodig als prooi. Vogels en andere insecteneters hebben zo steeds minder voedsel en er zijn steeds minder bijen voor bestuiving en honing. Honingbijen zijn het lievelingskostje van de Aziatische hoornaar. Judith: “Een hoornaar gaat voor een bijenkast hangen en heeft zo een makkelijke prooi. De bijen raken gestrest door de dreigingen en durven niet meer te vliegen, er komt geen voedsel meer binnen, de koningin stopt met eitjes leggen. Het volk wordt kleiner in plaats van groter en is te klein om de winter door te komen.”
Er is onlangs een rapport verschenen over de opkomst van de Aziatische hoornaar, daarin worden de economische gevolgen beschreven. Er lijkt volgens dat rapport nog niet zoveel aan de hand, omdat de bestuiving in het voorjaar plaatsvindt en de nestvorming vanaf augustus. Maar het rapport gaat weinig in op de gevolgen voor de biodiversiteit volgens Judith, en dat is juist waar ze zich ongerust over maakt. Het verlies van biodiversiteit is volgens haar veel gevaarlijker voor de mens als je nadenkt over de gevolgen van het consumeren van zoveel inheemse insecten.
Speciaal lokdoosje
In actie komen heeft zin: het is mogelijk om in het voorjaar de koninginnen te vangen, met een speciaal lokdoosje en zo de explosieve groei van nesten te beperken. Judith: “Als imker wil ik meehelpen dat zoveel mogelijk mensen mee kunnen doen aan de bestrijding van de Aziatische hoornaar. Samenwerken is belangrijk, je kunt dit niet alleen”, zegt ze. “Met de imkergroep van Groesbeek en Nijmegen hebben we een artikel geschreven in enkele regionale bladen om mensen te informeren. Ook hebben we gratis koninginnenvallen uitgegeven, zodat de koninginnen die in het voorjaar tevoorschijn komen en een nestplaats zoeken, gevangen en gedood kunnen worden. Er hebben zich tweehonderd mensen aangemeld. Tot 10 juni zijn er 23 koninginnen gevangen, 2 waargenomen en 3 nesten gemeld en weggehaald. Na juni vliegen de koninginnen niet meer en kun je ze niet meer lokken of vangen.”
Nesten opsporen
In augustus-september is de volgende activiteit: het opsporen van de nesten. Het ruimen van de nesten is enorm kostbaar, vanwege die explosieve groei. Één nest ruimen kost volgens Judith €800,- en kan oplopen tot €8.000,-, afhankelijk van hoe moeilijk bereikbaar het nest is. De kosten stijgen, net als het aantal nesten, explosief. Dus wordt er gezocht naar makkelijkere, en vooral goedkopere manieren. Judith: “We hebben contact met de gemeente Berg en Dal en die denkt en doet mee, o.a. door informatie op de gemeentewebsite te zetten en de lokdoosjes mee te financieren. Nijmegen-Oost is een natuurminnende wijk, ik hoop dat mensen zich betrokken voelen bij dit probleem. Wil je je inzetten en samen met anderen een groepje vormen? Ik wil je wel helpen met wat je kunt doen!”, zegt de bevlogen imker.
Hopelijk komen er meer natuurlijke vijanden, zodat deze scheefgegroeide cirkel in de natuur weer rond wordt. En zie je een Aziatische hoornaar of een nest, stuur een bericht en geef de waarneming door via www.waarneming.nl. Dan komt deze waarneming terecht bij de zoekgroep van Berg en Dal, Groesbeek en Nijmegen.
Voor vragen en contact over een groepje vormen om in actie te komen: Judith Smeets, .
Weetjes
* De hoornaar is een wespensoort. Als je ‘iets geels’ ziet, is het een inheemse wesp of inheemse hoornaar, ‘iets donkers’ kan een Aziatische hoornaar zijn. De Aziatische hoornaar heeft opvallende gele pootjes, het lijf is donker en heeft een andere tekening dan dat van de inheemse hoornaar en is veel groter dan een limonadewesp.
* Net zoals inheemse wespen kan de Aziatische hoornaar steken als ze zich moeten verdedigen. De steek kan meer pijn doen omdat het een groter insect is. Dus let op als je de heg gaat snoeien: Er kan een beginnend nest in hangen!
* Hoornaars maken een nest van gekauwd hout. Het ziet er uit als papier-maché en kan zo groot worden als een skippybal. Koninginnen overleven in de winter in houtstapels of ondergronds. Inheemse hoornaars maken veel kleinere nesten dan de Aziatische en nestelen in een holle boomspleet, vogelnestje of soms in de spouw.
* In de winter gaan wespen dood, bijen niet, die kruipen bij elkaar voor een winterslaap, vlak bij het eten. Bij het steken is het andersom, als een wesp steekt gaat ze niet dood, een bij wel.
Onze huisbioloog Kor Goutbeek geeft de volgende reactie:
Er is in 2024 een rapport van de EIS verschenen over de hoornaar. De EIS is het insecten-instituut gelieerd aan de Leidse Universiteit. Conclusie is dat een heksenjacht op de soort niet nodig is: het overlijden van bijenvolken ten gevolge van predatie door Aziatische hoornaar is in ons land nog niet geregistreerd en zal, als het voorkomt, verwaarloosbaar zijn vergeleken met andere oorzaken van de grote sterfte van bijenvolken. Die andere oorzaken zijn o.a. een droge zomer en een warme oktobermaand in 2022, een virusinfectie onder bijen en een gebrek aan wintervoedsel.
Aziatische hoornaars jagen vooral op limonadewespen, bromvliegen en kamervliegen. Honingbijen vinden ze erg lekker, maar zijn een beperkt deel van het menu. Nog minder worden hommels, wilde bijen en vlinders gedood. Zoals te verwachten is bij een opportunistische jager, worden zeldzame soorten zelden vastgesteld als prooi. De Aziatische hoornaar vangt dus wel veel prooien.
Incidenten met meervoudige steken kunnen gevaarlijk zijn voor de mens. Deze komen alleen voor in de directe omgeving van het nest. Omdat het nest van de Aziatische hoornaar, anders dan de Europese, meestal hoog in de boom hangt, is het risico op zulke incidenten klein. Alleen in uitzonderlijke gevallen van laaghangende nesten, bijvoorbeeld in hagen, is er een reëel risico op meervoudige steekincidenten. In die gevallen kan het nest professioneel geruimd worden.
