Na een onderzoeksfase van ruim drie jaar hebben bewoners samen met onder andere een woningcorporatie, de netbeheerder en de gemeente een plan omarmd voor de warmtetransitie van zo’n vijfhonderd woningen in de Bomenbuurt-Oost.
Tekst en fotografie door Alex Holderbusch
Opvallend is dat bewoners de regie naar zich toegetrokken hebben. Peter Daanen is één van de betrokkenen namens Duurzaam Hengstdal: “We wilden vooral niet dat er beslissingen genomen zouden worden waar we later spijt van zouden krijgen.” Hij is diep in de materie ingevoerd en raakt niet uitgepraat over dit veelomvattende, complexe dossier.
Zonder zou de industriële revolutie niet mogelijk zijn geweest en onze welvaart hebben we er grotendeels aan te danken. Het zal echter nog decennia duren voordat we fossiele energiebronnen in de ban hebben gedaan. Andere landen moeten eerst nog deels afscheid nemen van vervuilende stookolie en -hout voor verwarming. In Nijmegen-Oost is Hengstdal aangewezen als voortrekker om aardgasloos te verwarmen. Wijkbewoner Peter Daanen had zich al op de website van deze krant geroerd met een haarscherpe, ontnuchterende analyse over de waterstofbelofte. Waterstof is geen energiebron maar een energiedrager: je moet het maken en dat kost, mede dankzij substantiële efficiencyverliezen, ongekend veel energie én geld. Van energie-overschotten is geen sprake. De kernvraag is daarom eenvoudig: waar moet straks alle benodigde energie vandaan komen? En als het koud, donker en windstil is? Het is duidelijk dat dit energiedilemma niet op wijkniveau kan worden opgelost.
Op zoek naar een oplossing
Burgerinitiatief Duurzaam Hengstdal heeft een ‘aardgasvrijgroep’, die uit zo’n vijftien bewoners bestaat. Samen vormen ze een soort denktank. Peter Daanen heeft zich in het dossier laten meeslepen en lijkt niet meer los te laten. “Een belangrijke voorwaarde voor ons is dat bewoners niet vastzitten aan een ondoorzichtig verdienmodel van een groot energiebedrijf ver weg, zoals met langlopende huurcontracten. Een nieuwe technische oplossing moet vooral van en voor de buurt zijn. Geld moet niet wegvloeien.”
Duurzaam Hengstdal wil kleinschalig beginnen met de Bomenbuurt-Oost. Peter weidt lang uit over hun zoektocht en vele overleggen. De twee meest voor de hand liggende oplossingen, elektrisch verwarmen per huishouden en een wijkbreed warmtenet, bleken niet realistisch. Elk van de drie opties om per huishouden elektrisch te verwarmen viel af. “Je kan water elektrisch verwarmen. Dit is inefficiënt en kostbaar. Ook infrarood verwarmen en individuele warmtepompen bleken kostbaar door noodzakelijke, grote ingrepen in huis. Warmtepompen zijn prima voor nieuwbouwwoningen met lagetemperatuurverwarming. Voor de woningen in Hengstdal bleek dit veel te ingrijpend en financieel niet haalbaar. En de netbeheerder zou de capaciteit van het elektriciteitsnetwerk fors moeten uitbreiden. Elk huishouden ‘all-electric’ bleek een onuitvoerbaar idee te zijn.”
Een warmtenet voor heel Hengstdal viel ook af. “In Hengstdal hebben we geen hernieuwbare energiebron van (bio)gas of restwarmte. Als bewonersgroep hebben we zelf onderzoek gedaan naar een warmtenet. Het besef drong toen overigens helemaal door dat we niet individueel elektrisch moesten gaan verwarmen.” Maar de groep kwam er niet uit. Energiemaatschappijen hadden geen belangstelling in de aanleg van een nieuwe warmtebron. Zelf financieren zou niet haalbaar zijn. “We belandden in een spagaat. Wie gaat het maken? Wie gaat het voorfinancieren? We kwamen niet verder. Slechts één ding stond vast: isoleren is altijd aan te raden.”
September 2019 kwam de netbeheerder Alliander met een nieuw initiatief. In december werd Duurzaam Hengstdal bij dit plan betrokken. Peter Daanen: “Alliander vond dat er te weinig gebeurde. Ze zijn gaan kijken in andere landen, zoals Denemarken waar een kleine vijfhonderd coöperatieve warmtenetten, in handen van bewoners, bestaan. In Nederland hebben we echter veel oude huizen. Hiervan kan je beter geen nul-op-de-meter-huizen maken.” Grote bouwkundige ingrepen lijken namelijk niet haalbaar.
Buurtenergiesysteem
Alliander stelde voor een buurtenergiesysteem aan te leggen, dat bestaat uit meerdere industriële warmtepompen, die direct op het middenspanningsnet van de netbeheerder worden aangesloten. Deze elektrisch aangedreven warmtepompen worden in cascade geplaatst. Dat betekent eerst een lucht/water-warmtepomp, die de watertemperatuur in een gesloten circuit naar 25 tot 30°C brengt. Een tweede water/water-warmtepomp brengt de temperatuur naar 80°C. Deze zullen een mini-warmtenet voeden waarop bestaande radiatoren zullen worden aangesloten. De elektra kan de wijk gezamenlijk inkopen en dat zou een inkoopvoordeel moeten opleveren. “Voor de piekvraag komt een centrale gasketel als back-up. De verwachting is dat deze in 15% van de totale energiebehoefte zal voorzien en met biogas wordt gestookt.” De garantie van biogas zal via groencertificaten worden gewaarborgd.
Waar staat Duurzaam Hengstdal nu concreet? “Er ligt nu een basisplan waarin drie dingen zeker zijn. Voor de Bomenbuurt-Oost is er een mini-warmtenet voorzien met een centrale warmtebron, die in handen moet komen van een bewonerscoöperatie, liefst met mensen uit de wijk in het bestuur. De rest is nog flexibel.”
Hoe gaan particuliere woningeigenaren meedoen? “Die zullen we moeten overtuigen. Als je meedoet heb je namelijk invloed. We willen de buurt ook dichter bij elkaar brengen. Bewoners moeten zeggenschap krijgen. Het betreft geen technisch experiment, de uitvoering vindt plaats met bestaande, bewezen techniek. Het doel is om de kosten voor warmte met ongeveer 20% te reduceren. Bewoners zullen ook besparen op afschrijving en onderhoud van hun cv-ketel, die overbodig wordt. We willen een zorgplicht voor de technische installatie afspreken.”
Financiën
De financiële constructie lijkt wat complex. Naast hun gebruikelijke elektriciteitsverbruik zullen bewoners betalen voor vastrecht en hoeveelheid verbruik van warmte. Het vastrecht van de huidige gasaansluiting vervalt. Dit alles zou niet tot hogere energielasten mogen leiden. Om de aanloopkosten van dit project te financieren doet de gemeente Nijmegen een beroep op een rijksbijdrage voor ‘proeftuinen aardgasvrije wijken’ van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Doel is dat het project binnen vier jaar is afgerond.
Geothermie
Peter ziet op termijn kansen in seizoens-warmte-opslag. Daarbij zou onder andere lokaal opgewekte elektriciteit omgezet moeten worden in warmte, die wordt gebufferd in omvangrijke ondergrondse watercontainers. Op lange termijn ziet hij vooral toekomst in het verwarmen middels (ultradiepe) geothermie. “Als alles meezit is aardwarmte binnen minimaal 15 jaar beschikbaar. Het centrale warmtepompsysteem moet je als een legosteen zien. Dat kan worden vervangen en aangesloten op een geothermische bron.” Daarvoor voert een klein consortium nu geologische onderzoeken uit, volgens Peter. “Het mooie is, als geothermie eenmaal beschikbaar is, wordt de warmte vrijwel gratis.”