Thuis muziek luisteren is voor veel mensen een grote hobby. Een platenspeler zullen velen zich kunnen herinneren, maar hoe muziek luisteren vóór die tijd ging, is bij menigeen onbekend. Als je vroeger thuis muziek wilde luisteren, liet je een speelman of minstreel komen. Muziek was niet binnen handbereik. Nu streamen veel mensen hun muziek en luisteren we overal waar we willen. Welke ontwikkeling daarin zit, dat weet Leopold. Hij heeft zijn huis vol staan met muziekluisterapparaten uit de oude doos en vertelt ons de luistergeschiedenis vanaf 1800.
Tekst: Wilmy Smeets. Fotografie: Marc van Kempen
Na één stap over de drempel zien we in de hal al het eerste apparaat, een speeldoos in de vorm van een meubeltje dat eruitziet als een dressoir met daarin een houten cilinder vol spijkertjes. Als je aan de slinger aan de voorkant draait, komt er muziek uit. De cilinder gaat draaien en de spijkertjes slaan een rij pianotoetsen aan, zodat je een melodie hoort. Het geluid doet denken aan een piano.
Leopold begon in het jaar 2000 met zijn vrouw een handel in kunst en antiek. Zijn fascinatie voor muziek luisteren door de eeuwen heen begon op een veiling in Den Haag. “Ik zag een houten speeldoos uit 1840, die gréép mij. Ik heb hem laten restaureren en het bleek het allereerste type speeldoos te zijn waarmee mensen thuis naar muziek konden luisteren. De techniek komt voort uit de Zwitserse horloge-industrie. Vaak is het hout aan de buitenkant bewerkt, soms ook aan de binnenkant. Een Zwitserse horlogemaker bouwde eens een speelwerk in een klok en vond dat zo leuk, dat hij speeldozen ging maken, waaronder deze”, vertelt Leopold. Het apparaatje is ongeveer zo groot als een tekendoos. Het binnenwerk bestaat uit een onderstel van metaal met daarop een cilinder van messing waarop zo’n 3000 spijkertjes ofwel pennetjes zijn bevestigd met was. “Die pennetjes monteren was een monnikenwerk en werd gedaan door naburige boeren die in de winter geen werk en dus tijd hadden om wat bij te verdienen”, legt hij uit. Aan de zijkant zit een metalen kam met steeds kleinere tandjes. De lengte van de tandjes bepaalt de toonhoogte. Door het draaien van de cilinder tokkelen de pennetjes de kam aan zodat je een melodie hoort. Per rotatie hoor je één melodie. In totaal kan de speeldoos acht melodieën laten horen door de cilinder steeds een stukje te laten opschuiven. “De rol moet exact zijn afgestemd op de kam”, legt Leopold uit. Aan de buitenkant kun je de cilinder opwinden met een sleutel.
De volgende grote verandering kwam van Adler. Hij ontwikkelde de voorloper van de platenspeler. Het apparaat ziet er prachtig uit in een houten kast met een beschilderd deksel. Een metalen flexibele ronde plaat met daarin pinnetjes wordt aangedreven door een motor die de plaat ronddraait waardoor de pinnetjes aan de onderkant van de plaat over de muziekkam geleid worden. Hierdoor wordt een muziekstuk gespeeld.
Een grote verandering bracht de uitvinding van de Amerikaan Edison. Leopold: “Hij ontwikkelde eind 19e eeuw de fonograaf, de eerste geluidsdrager die geluid kon opnemen én weer afspelen. In een volle concertzaal kwamen de mensen luisteren naar het geluid. Vergelijk het met het eerste vliegtuig dat overvliegt, zo’n sensatie moet het zijn geweest. Edison legde de basis voor de huidige mogelijkheden van luisteren.” Leopold laat ons een fonograaf zien, een houten apparaat met een opwindbare motor van gietijzer en staal en een hoorn in de vorm van een ‘toeter’ van bijna een halve meter lang. Deze hoorn versterkt het geluid. Door in de hoorn te praten of te zingen, kun je je eigen stem opnemen. Het apparaat werkt met geluidsgolven. Deze worden vastgelegd op een wasrol via een membraan waarin een naaldje is bevestigd. De wasrol kan weer worden afgespeeld. Zo kun je een opname maken van twee minuten lang.
Deze techniek zie je ook terug bij de latere platenspelers. Leopold toont ons een draagbare platenspeler en een 78-toeren bakelieten grammofoonplaat. “Zo rond 1930 kwamen deze apparaten op de markt voor de happy few, ze gingen mee naar feestjes en picknicks. De muziek werd afgespeeld via een arm waarin een naald was bevestigd die de ingegraveerde muziek tot leven bracht, nog steeds via een hoorn. De naaldjes waren van zacht metaal. Het bakeliet van de plaat was keihard, waardoor je na twee nummers de naald al moest verwisselen. In het apparaat zit dan ook een naaldenbakje ingebouwd. Daarna kwam de stap naar vinyl platen en de huidige elektrisch aangedreven platenspelers.
Nieuwe ontwikkelingen in de jaren 60 en 70 zijn de magneetband en de cassetteband. Primeur daarvan was de toegankelijkheid voor een groot publiek. Iedereen kon met een band- of cassetterecorder zélf muziek opnemen, bijvoorbeeld van een radio, een liveoptreden of je eigen stem. Later werden die apparaten compacter en kwamen de 8-track cassette, de transistorradio, de CD, MP3, IPod en de huidige streamingdiensten als Spotify.
Leopold wil graag naar buiten treden om mensen muziek te laten luisteren en kennis te laten maken met zijn unieke apparaten. “Handel werd mijn liefhebberij. Het verplaatste me in die tijd en het mechaniek in de apparaten sprak me aan. Ik wil laten zien hoe boeiend het is!”
Net als muzikanten vroeger gaat Leopold bij mensen langs. Samen met zijn partner Paulien laat hij je een muzikale reis maken. Hij bedient de apparaten, zij laat er passende beelden bij zien en geluidsfragmenten horen om het verhaal te kleuren. Ze stellen vragen tussendoor en laten je actief meedoen. “Vanaf 1800 zijn er drie grote periodes in de techniek van het luisteren, bij elke periode doe ik een ander bijpassend hoofddeksel op”, vertelt hij. “Ouderen vinden dit leuk, maar ik denk ook aan gastlessen op scholen, we zoeken nog een beetje naar onze doelgroep. Ik vind het erg leuk om te doen en wil het toegankelijk maken voor iedereen. We vragen een bijdrage in de kosten naar draagkracht. Het komt het best tot zijn recht op een gezellige plek, met een kleinere groep mensen.”
Interesse? Bekijk Leopolds muzikale reis op Instagram. Of bel 06 – 54778513.
Kader:
Een heel grappig apparaat is de sigaren-carrousel, een muziekdoos waarbij tijdens het afspelen een rij sigaren, gestoken in houten houdertjes, naar buiten klapt. Tijdens de muziek kun je er een pakken, maar voor het wijsje ophoudt vouwen de houdertjes alweer naar binnen, je moest er dus op tijd bij zijn. En stiekem een sigaartje roken was er niet bij, het muziekje verraadde je!
-----------------------------------------------
© Marc van Kempen Fotografie
Bij interesse in de foto kunt u contact opnemen via:
www.marcvankempenfotografie.nl
No use allowed without permission
Online/offline/commercial
