De auteur van het boek 'Bij de boom van Maria' heet Klaas Bouwer. Hij loopt samen met mij naar de Mariaboom, die hij heeft herontdekt, Onderweg verhaalt hij over deze bijzondere plek.
Tekst en fotografie: Kor Goutbeek
Klaas wordt binnenkort 85 jaar. Hij groeide op in Zandhuizen, een gehucht in de buurt van het Friese Wolvega. Hij studeerde sociale geografie en geschiedenis in Groningen en kreeg veertig jaar geleden een aanstelling aan de Katholieke Universiteit. Hij werd hier in 1983 de eerste hoogleraar milieukunde. Sinds 1997 is hij gepensioneerd en schreef hij vijf boeken over de geschiedenis van buitenplaatsen en bossen. Maar Klaas is veelzijdiger: hij etst bijvoorbeeld ook graag in zijn ruime atelier. “Ik vind het wel stressvol hoor, zo’n boek, vooral die afrondingsfase. Checken of alles klopt. Morgen heb ik de boekpresentatie, maar daar mogen maar dertig mensen komen, vanwege de coronamaatregelen.”
Zijn boeiende en fraai geïllustreerde boek wordt bij de presentatie in ontvangst genomen door wethouder Noël Vergunst. Het boek behandelt drie onderdelen van het gebied Mariënboom:
1. Oud-Mariënboom, waar nu Kloppers &Kramer Uitvaartcentrum in zit, in 1806 gebouwd en daarmee een van de oudste panden in ons stadsdeel.
2. Villa Mariënboom, het voormalige hotel-pension, waar lang creatief centrum De Appel in zat.
3. Het Mariënbosch, het bos tussen de Bosweg, Sophiaweg en speeltuin de Leemkuil met Mariënbosch, het voormalige imposante meisjesinternaat en mms, nu studentenhuisvesting.
In het boek valt veel lokaals te ontdekken over de wisselende bewoners en hun besognes, maar deze plek blijkt ook enkele keren de degens te kruisen met de grote wereldgeschiedenis. Zo werden Canadese militairen in 1944-1945 vanuit het kamp Mariënbosch gerepatrieerd naar hun moederland. En in hotel-pension Mariënboom werden in de jaren vijftig Nederlands-Indische mensen die uit Indonesië waren gezet tijdelijk opgevangen. En er zijn nog twee links met de ‘grote geschiedenis’, die ik verderop zal beschrijven op basis van Klaas zijn verhaal, zijn boek en wat aanvullende informatie.
De naam ontleent het gebied overigens aan de Mariaboom, een door Klaas Bouwer herontdekte linde die op een heuvel vlakbij het studentencomplex staat. De boom is zo’n 150 jaar oud, maar op dezelfde plek hebben voorgangers gestaan die teruggaan tot de middeleeuwen. De linde wordt omringd door beuken en heeft veel wortelopslag. Deze boom was gewijd aan Maria. Aan de overkant van de Groesbeekseweg, die hier toen ook liep als zandpad, stond op de plek van Oud-Mariënboom vanaf omstreeks 1470 een kapel, gewijd aan Maria.
Hotel / De Appel / appartement
De opvallende villa op de hoek van de Groesbeekseweg en de Schlatmaeckerstraat werd gebouwd als hotel in 1910. Dit hotel was in de jaren dertig opgeleukt met een benzinepomp, een rolschaatsbaan, tennisbanen, een speeltuin, een boomgaard en zelfs een dierentuintje met onder andere wasberen. Na 2003 werd dit pand gekocht door Vincent Paes, baksteenfabrikant, oud-voorzitter van N.E.C. en de vader van Maarten Paes, de succesvolle jonge doelman van FC Utrecht. Zijn vrouw, Esther Appels, startte in 2011 in dit enorme pand met een woonoppervlakte van 1200 vierkante meter, creatief centrum De Appel voor bewustwording, yoga en meditatie. Recent verkocht Vincent Paes de Appel voor naar schatting 3,5 miljoen euro en nu komen er dure appartementen in.
Bange tijden: Bescherming Bevolking
In 1952, ten tijde van de Koreaanse oorlog, waar ook Nederlandse vrijwilligers vochten, werd de BB opgericht, de Dienst Bescherming Bevolking (BB). Het gevaar van een Sovjet-Russische aanval leek destijds zeer reëel. In 1959 nam de BB zijn intrek in hotel Mariënboom. De BB diende als EHBO-post, brandweer en bewaking van atoomschuilkelders in het geval van een beperkte kernoorlog. De BB gaf ook voorlichting wat te doen bij een atoomaanval: ‘Zorg voor een noodvoorraad in huis, ga onder de trap zitten.’ Tot 1980, dus bijna dertig jaar, deed de villa dienst als kantoor en oefenruimte voor de BB.
Operatie Black Tulip: zwarte bladzijde
Kamp Mariënboom werd het grootste opvangkamp voor Duitse Nederlanders na de oorlog. De plek: een strook ten oosten van de Bosweg, waaronder het paardenweitje. Eerder hadden de Canadezen dit gebruikt en hun barakken achtergelaten. Onze regering wilde in 1946 Nederlanders met een Duits paspoort uitwijzen, als vergelding voor oorlogsmisdaden.
Dat waren mensen die vaak al twintig jaar in Nederland woonden, soms juist gevlucht waren voor het nazi-regime, en volkomen ingeburgerd waren. Ze werden soms ’s nachts van hun bed gelicht en kregen een kwartier om hun spullen te pakken. De commandant van het kamp, met prikkeldraad omgeven, dat niet toegankelijk was, had eerder de scepter gezwaaid over kamp Westerbork. De winter van 1947 was een van de koudste ooit: het vroor 48 dagen, de Waal lag vol ijsschotsen waarin de schepen met kolen vast kwamen te zitten. Ondertussen zaten kinderen die wel een Duitse achternaam hadden, maar vaak alleen Nederlands spraken, in een onverwarmde barak met amper daglicht en onderwijs. Nederland wilde deze Duitse Nederlanders uitwijzen naar de Britse bezettingszone - die grensde namelijk aan Nederland. Maar de Britse autoriteiten wilden hen maar mondjesmaat toelaten zonder adres. Het land lag immers in puin en er was te weinig voedsel, dus wat moesten ze met extra inwoners? Dit betekende dat het verblijf in kamp Mariënbosch in plaats van weken maanden kon duren en dat ze vaak uiteindelijk weer naar huis werden gestuurd. Een huis dat dan allang ingenomen was door Nederlanders - er was ook hier een nijpende woningnood.
Vanuit de samenleving klonken steeds luidere protesten tegen deze onmenselijke toestand, vooral vanuit de katholieke kerk. Kardinaal Jansen sprak zich onomwonden uit en sloot ambtenaren die meewerkten aan operatie Black Tulip zelfs uit van de communie. In december 1948 besloot de regering de operatie te staken en alleen nog Duitsers uit te zetten die actieve steun aan het nazi-regime hadden gegeven. Van de 27.000 Duitsers in ons land werden er uiteindelijk 3900 effectief uitgezet.
Bij de boom van Maria van Klaas Bouwer verscheen bij Boekhandel Roelants, kost 22,50 en is te koop bij alle Nijmeegse boekhandels.
Archieffoto: Kamp Mariënbosch.
Foto's: Klaas Bouwer (foto: Kor Goutbeek), Kamp Mariënbosch en Villa Mariënbosch, voorheen de Appel (foto: Kor Goutbeek).
